Con người có tự do lựa chọn hay chúng ta chỉ là những con rối bị ký sinh trùng giật dây?
Liệu có một căn bệnh kì lạ nào khiến loài người rất yêu quý mèo? Và có thể nào chú mèo con đáng yêu có thể khiến bạn gây tai nạn giao thông? Hay tại sao bạn lại gặp 1 số con chuột không biết sợ mèo (không tính Jerry)? Để trả lời những câu hỏi này, bạn cần phải gặp gỡ một con ký sinh trùng phổ biến và có thể gây nguy hiểm hàng đầu thế giới.
Tên nó là Toxoplasma (dạng hình cung) gondii (tên loài chuột ở Bắc Phi), gọi thân mật là Toxo, được phát hiện lần đầu năm 1908 trong máu, gan, lách của loài chuột này. Từ đó đến nay, Toxo đã làm các nhà khoa học thần kinh cũng phải kinh hãi và kính nể về khả năng điều khiển tâm trí của nó ở chuột, và các nghiên cứu gần đây đang hé lộ, kể cả loài người cũng là nạn nhân.
Khi bị nhiễm Toxo, 1 con mèo có thể thải ra khoảng 100 triệu kén Toxo. Các loài chuột, chim, gia súc, hay nếu nhà bạn có nuôi mèo, đều rất dễ bị lây nhiễm và trở thành vật chủ trung gian khi tiếp xúc với chúng. Nhưng Toxo có đời sống hơi khác thường ở điểm nó chỉ có thể sinh sản hữu tính trong ruột của mèo. Vì vậy để có thể tiếp tục sống sót, ký sinh trùng này buộc phải tìm cách nào đấy quay trở lại chính vật chủ của nó. Và đây là lúc, bạn sẽ gặp một trong những hiện tượng “cool” nhất về loài ký sinh trùng. Bằng 1 cách vi diệu nào đấy, những con chuột nhiễm Toxo, vốn coi meo là một kẻ thù truyền kiếp, đột nhiên không những không sợ mèo, mà còn trở nên mời gọi, yêu mến chúng.
Trong 1 thí nghiệm khôn khéo được thực hiện bởi Joanne Webster và các đồng nghiệp tại đại học Imperial College London, họ đã cho thấy Toxo thay đổi hành vi loài chuột một cách rõ ràng và kì diệu như thế nào. Cô đặt 4 loại mùi trong lồng chuột thí nghiệm: 1 là mùi của chính con chuột, 2 là nước, 3 là nước tiểu mèo, và 4 là nước tiểu của thỏ, loài không thịt chuột.
Nếu hàng triệu năm tiến hóa dạy “Jerry” được điều gì về “Tom” thì bài học vỡ lòng đầu tiên là hãy tránh xa “Tom” ngay lập tức khi gặp dấu hiệu của chúng, đặc biệt với khả năng khứu giác của loài chuột thì mùi nước tiểu mèo không lẫn vào đâu được. Thế nhưng, các nhà nghiên cứu phát hiện ra rằng những con chuột bị nhiễm Toxo không những không tránh xa khỏi khu vực có mùi mèo, mà còn dành nhiều thời gian ở đó hơn. Bằng phép màu nào đấy, chính Toxo đã thay đổi hành vi của con chuột để chúng a) không còn sợ mèo) dẫn đến b) vì vậy dễ bị mèo bắt và ăn thịt) dẫn đến c) Toxo có cơ hội chui vào trong bụng mèo, nơi duy nhất nó có thể sinh sản, để tiếp tục duy trì nói giống.
Cuốn sách mới xuất bản 6/2016: This is your brain on parasites
Bằng cách nào Toxo có thể khiến chuột trở nên yêu mèo đang dần được các nhà khoa học khám phá. Khi giáo sư Webster sử dụng chất đánh dấu huỳnh quang để theo dõi ký sinh trùng này, cô thấy các nang (cysts), dạng ngủ của Toxo, bắm vào khắp bộ não chuộtt, nhưng tập trung đặc biệt ở vùng hạch hạch nhân (amygdala). Nói về vùng này, nếu muốn trở thành người không sợ gì, dù là phim ma, rắn rết, nhện…bạn chỉ cần cắt amygdala của mình đi là xong. Đây là vùng não xử lý các yếu tố cảm xúc của con người như sợ hãi, lo âu, vui sướng…Nhưng 1 điều khó hiểu là chuột nhiễm Toxo không mất đi mọi phản ứng sợ (nó vẫn sợ ánh sáng, chỗ thưa thớt), mà chỉ không sợ mùi của mèo. Nghĩa là Toxo bằng cách nào đấy tinh tế, chỉ “phẫu thuật” đúng vùng não chuột nó cần để tiếp cận loài mèo.
Robert Sapolsky, giáo sư sinh học nổi tiếng trường Stanford, mô tả về Toxo như sau: “Khi bạn nhìn vào một con chuột bình thường và cho chúng tiếp xúc với nước tiểu mèo, hay chất dẫn dụ của mèo (pheromone), con chuột sẽ biểu hiện phản ứng stress, đúng như bạn kì vọng. Khi hóc môn stress của nó tăng cao, chúng kích hoạt mạng thần kinh liên quan đến nỗi sợ điển hình trong bộ não [và khiến con chuột bỏ chạy]. Nhưng nếu quan sát một con chuột bị nhiễm Toxo vào đúng thời điểm nó bắt đầu thích mùi nước tiểu mèo, bạn không còn thấy sự tiết hóc môn stress nữa. Điều bạn thấy là mạng thần kinh liên quan đến nỗi sợ đã không được kích hoạt bình thường, mà thay vào đó mạng thần kinh liên quan đến hưng phấn tình dục lại được kích hoạt. Hay nói cách khác, Toxo biết cách hack vào hệ thống điều khiển sung sướng tình dục của con chuột. Nếu bạn cho một con chuột đực dính Toxo phơi nhiễm nhiều với chất dẫn dụ của mèo, thì tinh hoàn của nó trở nên to hơn. Bằng cách nào đó, Toxo đã biết cách làm mùi nước tiểu trở nên gợi dục với chuột để chúng có hưng phấn hành động. Hoàn toàn kinh ngạc!”
Ok, vậy còn chuyện chú mèo có thể làm bạn gây tại nạn giao thông thì sao? Theo thống kê trên thế giới, thì cứ 3 người lại có 1 nhiễm Toxo. Bạn có thể nhiễm Toxo bằng đủ mọi cách, từ thay hộp đựng phân mèo, tiếp xúc với đất bẩn, hay ăn thịt gia cầm chưa nấu chín. [Bởi thế mà ở Pháp có đến 55% dân số bị nhiễm Toxo, do người thích ăn thịt còn máu]. Và các nhà nghiên cứu đang dần vén màn những trò mèo gì mà Toxo đã làm khi chui vào não người.
“2 nhóm nghiên cứu độc lập đã cùng công bố rằng những người nhiễm Toxo có khả năng tử nạn cao hơn 3-4 lần do tai nạn xe hơi liên quan đến vượt quá tốc độ cho phép.” Rất có thể Toxo đã toáy máy vào vùng hạnh hạch nhân của não người, như nó đã làm với chuột, khiến họ không có phản ứng sợ như người bình thường, và dễ tham gia vào những hoạt động liều mạng hơn.
Các nhà nghiên cứu còn thấy rằng Toxo còn có khả năng nâng cao nguy cơ tự tử ở người. “Năm 2011, khi nghiên cứu 20 nước châu Âu, tỉ lệ tự tử toàn quốc trong nữ giới gia tăng cùng với tỉ lệ nhiễm bệnh ở nữ giới. Theo Teodor Postolache, nhà phân tâm học và giám đốc của chương trình Tâm trạng và Lo âu thuộc phân khoa Y, trường đại học Maryland, một số các nghiên cứu cho thấy bằng chứng của mỗi liên hệ giữa Toxo và tỉ lệ tự tử gia tăng. Những nghiên cứu này bao gồm các cuộc điều tra dân số nói chung cũng như những nhóm bệnh nhân mắc bệnh rối loạn lưỡng cực (bipolar disorder), trầm cảm nặng, và tâm thần phân liệt (schizophrenia), và ở rất nhiều nơi như Thổ Nhĩ Kì, Đức, và khu vực Baltimore/Washington (Mỹ)”
Và có thể, đến tính cảnh của bạn còn bị Toxo chi phối nữa. Jaroslav Flegr, giáo sư sinh học tại cộng hòa Séc, một nhà nghiên cứu Toxo lâu năm, đã thực hiện thí nghiệm như sau. “Ông cho nhóm nhiễm Toxo và không nhiễm Toxo thực hiện các bài kiểm tra tính cách thông thường. Ngoài ra, ông còn dùng một bài kiểm tra trên máy tính để đánh giá thời gian phản ứng của người tham gia. Họ được dặn nhấn 1 chiếc nút ngay khi có một hình vuông màu trắng xuất hiện bất cứ đâu trên nền màn hình đen.
Kết quả cho thấy những đối tượng nhiễm Toxo có thời gian phản ứng chậm hơn nhiều bình thường. Flegr còn ngạc nhiên hơn khi biết được rằng ký sinh trùng đơn bào này còn gây ra rất nhiều sự thay đổi đặc trưng về giới trong tính cách. So sánh với những người không bị nhiễm, nam nhiễm Toxo sống nội tâm hơn, nghi ngờ hơn, vô tâm tới ý kiến người khác về mình và có xu hướng không tuân thủ luật lệ. Nữ giới bị nhiễm, mặt khác, lại cư xử ngược lại: họ thích ra ngoài hơn, dễ tin người, đỏm dáng, và tuân thủ luật lệ hơn những nữ không bị nhiễm.
Tại sao nam và nữ lại phản ứng khác nhau với Toxo là vẫn là dấu hỏi đối với ông. Sau khi tham khảo tài liệu tâm lý, ông bắt đầu nghi ngờ rằng có thể mẫu số chung nằm dưới những phản ứng này là sự lo âu nâng cao. Khi bị đè nén cảm xúc, phụ nữ thường tìm sự an ủi bằng các mối quan hệ xã hội. [Ví dụ như gọi bạn thân đi uống cà phê để tâm sự]. Trái lại, nam giới khi lo lắng lại thường phản ứng bằng cách thu mình và trở nên cáu bẳn hay xa lánh xã hội hơn.”
Flegr cũng cho rằng phản ứng chậm hơn ở những người bị nhiễm Toxo cũng có thể là nguyên nhân dẫn đến con số tai nạn giao thông cao hơn ở nhóm này. “Ông thực hiện hai nghiên cứu dịch tế học lớn ở cộng hòa Séc, một về nam và nữ giới trong dân số và một về những lái xe nam trong quân đội. Trong cả hai nghiên cứu, những người dương tính với Toxo đều có khả năng gặp tai nạn giao thông cao gấp 2.5 lần những người không bị nhiễm.”
Đọc đến đây, niềm tin của bạn về sự độc lập, tự do của mình có thể đang lung lay. Liệu loài người có “tự do” yêu mèo hay Toxo đang đứng đằng sau giật dây như nó đã làm với chuột? Liệu khi một con vi khuẩn có thể biến bạn thành người hướng nội hay hướng ngoại, ưa mạo hiểm hay nhát chết và thậm chí còn muốn tự tử thì bạn có nhiêu cổ phần trong công ty cuộc đời. Và nguy hiểm hơn nữa, do những thay đổi này xảy ra hoàn toàn vô thức, nên bạn sẽ hoàn toàn không ý thức được đây là một quyết định hoàn toàn do bạn lựa chọn, hay chỉ là Toxo muốn bạn làm như thế. Chỉ mới gần đây, nghiên cứu về ký sinh trùng mới được các nhà khoa học quan tâm hơn nhưng chắc chắc trong tương lai, chúng ta sẽ còn phải ngạc nhiên hơn về sự vi diệu của thực thể tí hon này.
Đọc thêm:
How Your Cat Is Making You Crazy – The Atlantic
Is there a disease that makes us love cats? – Jaap de Roode
Trạm Đọc (Read Station)
