“Em tài trợ cho các em nhỏ vùng cao ba năm nay. Bây giờ dự án bị tố cáo vận hành thiếu minh bạch. Em có quyền kiểm tra tiền mình đóng đã đi đâu không?”.
Cô là một trong nhiều người hỏi tôi điều tương tự trong những ngày qua. Họ gửi tiền vào các dự án từ thiện với niềm tin tiền sẽ đến tay người cần. Nghi vấn nổ ra, họ mới giật mình.
Khi các mô hình từ thiện phát triển quá nhanh, pháp luật cũng như nhận thức về quyền lợi của nhà hảo tâm dường như không theo kịp.
Hiện nay có ba “đường đi” chính cho hoạt động từ thiện, nhưng không phải tất cả đều có hành lang pháp lý rõ ràng. Nghị định 93/2021/NĐ-CP về vận động ủng hộ khắc phục thiên tai, dịch bệnh, bệnh hiểm nghèo quy định rõ ràng về trách nhiệm công khai minh bạch. Nghị định 93/2019/NĐ-CP, được sửa đổi bổ sung bởi Nghị định 136/2024/NĐ-CP, yêu cầu quỹ xã hội, quỹ từ thiện có cơ chế quản trị chặt chẽ, có ban kiểm soát.
Lối đi thứ ba – các chương trình thiện nguyện dài hạn như dự án nuôi bữa ăn, học bổng, hỗ trợ giáo dục… – chưa có hành lang pháp lý thống nhất, chuyên biệt, mà chịu sự điều chỉnh rải rác của nhiều luật như Bộ luật Dân sự, Luật Giáo dục, Luật Trẻ em. Với các khoản tài trợ có điều kiện, Bộ luật Dân sự chỉ dừng ở nguyên tắc: nếu điều kiện tài trợ không được thực hiện đúng cam kết, bên tài trợ có quyền yêu cầu hoàn trả và bồi thường thiệt hại.
Nghe thì đơn giản nhưng thực tế áp dụng lại rất gập ghềnh.
Về mặt lý thuyết, bạn có quyền khởi kiện dân sự hoặc tố giác hình sự nếu nghi ngờ có dấu hiệu chiếm đoạt tiền từ thiện. Nhưng nếu không có căn cứ đủ mạnh, bạn thậm chí có thể bị phản tố với hành vi vu khống – một rủi ro pháp lý khiến nhiều người chùn bước.
Tôi từng tư vấn cho một nhóm hảo tâm muốn kiện một dự án vì nghi ngờ tiền trao không đầy đủ đến học sinh. Họ có đầy đủ biên lai chuyển khoản, có cả ảnh chụp tin nhắn xác nhận từ dự án. Tổng cộng họ đã ủng hộ hơn 600 triệu đồng trong ba năm. Đến năm thứ tư, có người trong nhóm lên thăm vùng cao, tình cờ nói chuyện với hiệu trưởng. Nghe số tiền mà nhóm đã đóng, thầy hiệu trưởng khẳng định: “Số tiền trường tôi nhận được chỉ bằng một nửa như vậy”.
Nhóm liên hệ ngay với dự án yêu cầu đối chiếu chi tiết. Phía dự án trả lời: “Chúng tôi sẽ tổng hợp”. Một tháng trôi qua, không có gì. Hai tháng, ba tháng, chỉ nhận được những câu trả lời cũ “do số lượng lớn nên cần thời gian”, “chúng tôi vẫn đang tổng hợp”.
“Vậy làm sao chứng minh họ sai?”, nhóm hảo tâm hỏi tôi.
Đó chính là vấn đề. Gánh nặng chứng minh đè lên vai người quyên góp, trong khi đây là trách nhiệm của người nhận tiền.
Khi bạn ủng hộ thiện nguyện dài hạn thông qua một tổ chức để họ phân phối, thì về mặt pháp lý đó là quan hệ tặng – cho có điều kiện. Bạn tặng – cho với điều kiện, họ phải dùng đúng mục đích đã cam kết. Và nếu điều kiện không được thực hiện? Điều 462 Bộ luật Dân sự 2015 nói rõ bạn có quyền đòi lại tiền và yêu cầu bồi thường.
Vậy tại sao các nhà hảo tâm ngại đi đòi?
Vì họ đầu có căn cứ nào xác đáng để đòi, chưa kể còn có quan niệm ngầm rằng cho rồi thì đừng hỏi, hỏi là thiếu tin tưởng.
Cuối cùng, sau khi tôi hướng dẫn họ gửi công văn yêu cầu làm rõ, nếu không sẽ khởi kiện, phía dự án mới gửi một bảng Excel, bao gồm cả những khoản chi không thuộc cam kết ban đầu.
Tôi giải thích “nếu đã kêu gọi cho mục tiêu A mà lại chi sang B, dù B cũng là việc tốt, thì vẫn là làm sai. Như thế là lệch cam kết, vi phạm điều kiện tặng cho”.
Nhưng do đã mệt mỏi với quá trình đối chất kéo dài, nhóm hảo tâm đành ngậm bồ hòn làm ngọt, chỉ quyết định dừng tài trợ cho dự án.
Một vấn đề phổ biến khác trong hoạt động từ thiện ở Việt Nam là chuyện dùng tài khoản cá nhân để nhận tiền ủng hộ. Đây là vấn đề tôi thấy nghiêm trọng nhất. Nghị định 93/2021 quy định cá nhân, tổ chức vận động các nguồn đóng góp tự nguyện hỗ trợ khắc phục khó khăn do thiên tai, dịch bệnh, sự cố; hỗ trợ bệnh nhân mắc bệnh hiểm nghèo bắt buộc phải mở tài khoản riêng tại ngân hàng theo từng cuộc vận động, không được dùng chung với tiền cá nhân.
Khi tiền từ thiện và tiền cá nhân cùng nằm trong một tài khoản, ranh giới giữa hai nguồn tiền trở nên mờ nhạt đến nguy hiểm. Hôm nay bạn rút 100 triệu, đó là rút tiền từ thiện hay tiền riêng? Bạn chi tiêu cho gia đình, làm sao chứng minh không phải từ tiền quyên góp?
Và quan trọng hơn, một tài khoản cá nhân thông thường không chịu cơ chế giám sát như tài khoản dành cho từ thiện. Ngân hàng không có nghĩa vụ theo dõi đặc biệt. Cơ quan chức năng khó kiểm tra. Nhà hảo tâm không có căn cứ pháp lý mạnh để đòi công khai sao kê đầy đủ.
Các mạnh thường quân có đầy đủ quyền để hỏi, để kiểm tra tiền mình đã đóng đi đâu, chi cho mục đích gì, vào tài khoản nào, ai quản lý. Bạn có quyền đặt điều kiện, và nếu điều kiện không thực hiện được thì họ phải hoàn tiền hoặc xin phép chuyển mục đích khác.
Một dự án minh bạch sẽ chủ động cung cấp thông tin. Còn dự án nào lảng tránh, hãy cân nhắc khi chi thêm tiền cho họ. Minh bạch không chỉ để bảo vệ người cho, mà bảo vệ cả người làm từ thiện tử tế.
Mỹ từng khởi tố một vụ án lớn liên quan đến tiền từ thiện. Tổ chức phi lợi nhuận Feeding Our Future tại bang Minnesota khai khống số suất ăn để rút khoảng 250 triệu USD từ chương trình dinh dưỡng trẻ em thời Covid-19. Cơ quan công tố cho rằng hồ sơ bữa ăn được thổi phồng bằng bảng kê, danh sách và hóa đơn giả. Tiền bị chuyển hướng sang mua sắm xa xỉ, xe cộ, bất động sản. Khi FBI điều tra, họ phát hiện một địa điểm tuyên bố phục vụ 6.000 bữa ăn mỗi ngày nhưng thực tế chỉ khoảng 40 người ghé qua.
Hoạt động thiện nguyện dài hạn cần quy tắc rõ ràng hơn. Không thể để các dự án huy động hàng trăm tỷ đồng mà vẫn loanh quanh trong vùng xám. Vì vậy cần sớm có quy định bắt buộc các dự án lớn, chẳng hạn quy mô trên 500 triệu đồng/năm, kéo dài trên 6 tháng, phải đăng ký với cơ quan có thẩm quyền và chịu giám sát độc lập. Họ buộc phải công khai thông tin theo quý, không phải chỉ đăng con số tổng, mà là báo cáo chi tiết có thể đối chiếu được. Đồng thời phải thiết lập cơ chế giải quyết khiếu nại nhanh chóng, không chờ người ta phải lên mạng tố cáo mới vào cuộc xử lý.
Cốt lõi của hoạt động từ thiện là sự minh bạch, để đảm bảo lòng tin. Khi lòng tin vào thiện nguyện lung lay, toàn xã hội đều thiệt, kể cả người làm tốt.
Hoàng Hà
Nguồn tin: https://vnexpress.net/tien-tu-thien-di-dau-4991170.html
