Miền Trung mỗi năm đều tái diễn bi kịch: bão lũ – mất mát sinh mạng – nhà cửa trắng tay – sinh kế bị nhấn chìm. Muốn phá vòng lặp, tư duy cốt yếu của quá trình tái thiết cần chuyển thành “xây lại tốt hơn” thay vì “xây lại như cũ”.
Xưa nay, giải pháp “xây lại như cũ” thường thắng thế. Bám thiết kế cũ, quy chuẩn cũ, cách làm cũ cho cảm giác dễ làm và “ít rủi ro trách nhiệm” hơn so với đổi mới. Nhưng khi thiên tai ngày càng dữ dội và nhà cửa xuống cấp, “như cũ” không còn đủ sức chống chịu.
Bài học quốc tế cho thấy nhiều nước không đi theo hướng “phục nguyên” mà chọn cách “phục hưng”: xem tái thiết như cơ hội để vươn lên nấc thang mới bền vững hơn.
Triết lý “Build Back Better” (BBB – Xây lại tốt hơn), ra đời sau sóng thần 2004 ở Indonesia, thay thế cho “Restore/ Reconstruct” (Phục hồi/ Xây lại như cũ) xưa nay. Từ “better” rất đắt, được hiểu rất rộng: tốt hơn, bền hơn, an toàn hơn hay thông minh hơn. Nếu chỉ “build back”, ta chỉ tái tạo rủi ro. Tái thiết phải mở đường sửa những bất cập, từ quy hoạch, quy chuẩn nhà cửa, sinh kế tới quản trị. Đó không phải việc kết thúc vòng lặp mà là mở đầu cho một chu kỳ phát triển cao hơn.
Nhật Bản không khai sinh ra BBB, nhưng thực thi mẫu mực nhất. Sau thảm họa 2011, họ luật hóa chương trình tái thiết, di dời dân khỏi vùng nguy hiểm, lập các “khu tái thiết đặc biệt” như những đặc khu với ưu đãi thuế, hạ tầng và thu hút doanh nghiệp. Bài học từ thiên tai được cập nhật liên tục vào Luật quản lý thiên tai, từ kế hoạch sơ tán nhóm yếu thế đến ngân sách dự trữ cố định. Nhật cũng là nước thúc đẩy đưa BBB vào “Khung Sendai về giảm thiểu rủi ro thiên tai 2015-2030” của Liên Hiệp Quốc, biến nó trở thành một trong bốn trụ cột hành động của cộng đồng quốc tế.
World Bank và Văn phòng Liên hợp quốc về giảm thiểu rủi ro thiên tai (UNDRR) sau đó hệ thống hóa BBB, đưa vào PDNA – công cụ đánh giá nhu cầu hậu thiên tai dựa trên chứng cứ. Nhờ vậy, các chính phủ có cơ sở thúc đẩy tái định cư an toàn, nâng chuẩn kháng bão lũ – động đất và bảo đảm tái thiết không bỏ lại nhóm yếu thế.
Khi bão lũ phá hủy và cuốn trôi mọi thứ, phản xạ chung của nhiều chính quyền là nhanh chóng xây lại kiên cố, xuất phát từ mong muốn sớm an cư trở lại của người dân. Nhưng đa phần bài học thực thi trong khu vực cho thấy, quá trình phục hồi nên tách thành hai giai đoạn: ổn định tạm thời – tái thiết bền vững.
Sau thảm họa 2011, Nhật Bản vận hành quy trình đa tầng đa giai đoạn: khẩn cấp dựng các cụm nhà tạm kiểu lắp ghép mô-đun với hạ tầng đồng bộ, đánh giá rủi ro và quy hoạch, xây dựng các khu tái định cư trung hạn, kết nối với chương trình tái thiết bền vững toàn diện dài hạn. Tất cả được chuẩn hóa cao độ. Giải “Nobel kiến trúc” Pritzker 2014 đã trao cho Shigeru Ban vì những cống hiến sáng tạo trong cách xây nhà tạm trú bằng ống bìa và container tái chế, bền vững và thân thiện môi trường. Chương trình hỗ trợ tiền thuê nhà trọ tạm thời cũng góp phần giúp dân ổn định nhanh và cộng đồng đỡ bị phân tán.
Philippines sau siêu bão Haiyan cũng theo chu trình “hai bước” và mời cộng đồng cùng thiết kế để tăng tính bền vững. Indonesia tách bạch nhà tạm và nhà cố định, tránh cảnh “nhà tạm kiên cố” nhưng vật liệu kém và dễ hư hại. Bangladesh nâng nền và xây nhà chuyển tiếp có thể nâng cấp theo giai đoạn.
Chính phủ Việt Nam đang phát động “Chiến dịch Quang Trung” với mục tiêu sửa nhà hư hỏng trước cuối tháng 12, xây mới nhà sập trước cuối tháng 1. Tính nhân văn của chương trình là rất rõ ràng: để dân được an cư đón Tết.
Mô hình thần tốc đem lại hiệu quả an sinh trước mắt nhưng có thể ẩn nhiều rủi ro như khó kiểm soát chất lượng, độ bền và giá. Kinh nghiệm quốc tế cho thấy, bên cạnh đó, quá trình phục hồi kịp thời cần kết nối với chiến lược bền vững dài hạn.
Tia hy vọng “better” cho chiến dịch “Build back” của Việt Nam là chỉ đạo yêu cầu sớm hoàn thiện mẫu nhà chống lũ có tầng tránh trú. Nhưng thách thức vẫn lớn: thi công đã bắt đầu, mẫu chưa kịp hoàn thiện và càng chưa qua kiểm chứng. Nhật Bản và nhiều nước luôn dựng mẫu thử, kiểm tra, nhận phản hồi người sử dụng rồi điều chỉnh liên tục theo chu trình PDCA (Plan – Do – Check – Act). Chỉ khi đi trọn vòng này, ta mới tránh được việc nhân rộng những sai sót còn ẩn dưới lớp vữa tưởng đã an toàn.
Về thể chế, Luật phòng chống thiên tai 2013 ra đời trước Khung Sendai, nhưng khi Khung ra, Việt Nam đã tham gia ký. Chiến lược quốc gia 2021-2030 (379/QĐ-TTg) chỉ nêu nguyên tắc BBB ở điều 1 khoản II với câu “khôi phục, tái thiết bền vững và xây dựng lại tốt hơn”. Nghị quyết 380/NQ-CP gần đây cũng chỉ dừng ở định hướng khái quát là “nâng cao năng lực chống chịu, thích ứng bền vững với thiên tai”.
Tóm lại, BBB mới chỉ được đề cập sơ sài trong thể chế và quy phạm. Nếu coi “tái thiết bền vững, xây lại tốt hơn” là định hướng, nguyên tắc này phải được cụ thể hóa thành các cẩm nang chiến lược hoặc kế hoạch hành động rõ ràng.
Nhiều địa phương vẫn “xây lại như cũ” vì áp lực tái an cư nhanh, nguồn lực hạn chế và thiếu hướng dẫn kỹ thuật mang tính ràng buộc. Những điểm sáng chỉ hiện lên khi có tài trợ quốc tế hoặc quyết tâm đặc biệt từ lãnh đạo địa phương, chứ chưa hình thành chuẩn mực chung.
Nếu muốn chuyển sang BBB, cần ba thay đổi: chuẩn hóa việc áp dụng công cụ PDNA sau thảm họa, liên thông quy hoạch đất đai với tiêu chuẩn tái thiết bền vững chống chịu, và minh bạch tài chính phục hồi kèm cơ chế giám sát cộng đồng. Đó là cách rút ngắn quãng đường từ cam kết Sendai đến hiện trường tái thiết.
Vậy BBB nên triển khai thế nào trong bối cảnh miền Trung?
Ở thượng nguồn là quản lý rừng, thủy điện và hồ chứa. Ở trung lưu là khôi phục hành lang thoát lũ bị xâm lấn. Ở hạ lưu là tăng sức chống chịu cho đô thị duyên hải bằng hạ tầng xanh và kiểm soát phát triển ven sông biển. Ở cửa biển là khai thông dòng chảy và quy hoạch lại hệ thống cảng – logistics theo hướng bền vững. Một dải giải pháp liền mạch, nâng cả lưu vực lên mức an toàn mới.
Nhưng “better” không chỉ nằm ở những cải tiến lớn và tốn kém. Nó có thể từ những điều nhỏ bé và thiết thực, chỉ cần kiến thức và sáng tạo. Nếu hiểu nhiều nhà bị tốc mái vì lỗi ở các mối nối, ta hoàn toàn có thể giảm thiệt hại bằng vài biện pháp giá rẻ mà hiệu quả như thêm đai chống bão, vít neo lớn hay kẹp kim loại cho mép mái. Về sinh kế, thay vì chỉ quyên tiền hay tặng quà, có thể khởi xướng chiến dịch “mua lại hàng chịu bão” – những món đồ không còn nguyên vẹn nhưng vẫn còn giá trị – để vừa cứu trợ, vừa giúp các hộ kinh doanh trụ vững, vừa giảm rác thải.
Những soi chiếu quốc tế gợi ra ba nguyên tắc cho Việt Nam. Một là tái thiết “hai bước”: ổn định tạm thời – xây lại bền vững. Hai là chuẩn hóa mẫu và kỹ thuật đi kèm kiểm soát chất lượng. Ba là chuẩn bị tài chính tốt qua quỹ dự phòng và hợp đồng khung ký sẵn với tư vấn và nhà thầu.
“Chiến dịch Quang Trung” hoàn toàn có thể trở thành bước đầu trong hai bước phục hồi dài hạn. Các cụm nhà tạm kiểu lắp ghép mô-đun sẵn, căn nhỏ chung móng – vách, vật liệu tái chế, chi phí thấp, hạ tầng đồng bộ có thể được triển khai thần tốc trước Tết. Tiền dư ra so với xây kiên cố đơn lẻ góp vào bước sau. Khủng hoảng tâm lý sau thảm họa khiến nhu cầu gắn kết mạnh, nên đây là nơi tái lập cộng đồng nhanh nhất để tương trợ nhau.
Bước tiếp theo là quy hoạch thiết kế và xây nhà chống chịu lâu dài. Cần cuộc cách mạng tái cấu trúc không gian sống và sản xuất của cộng đồng – từ quy hoạch sử dụng đất, tiêu chuẩn và mẫu nhà thích ứng lũ, đến sinh kế và quản trị cộng đồng. Nhà nước có thể huy động thêm các nguồn lực xã hội và PPP để tạo đột phá.
Không ai muốn đất nước mãi lún sâu trong vòng lặp tai ương, và liên tục tái diễn thảm kịch cũ. Điều cần thấy là những bước chân hướng lên những bậc thang mới, bền vững và thịnh vượng hơn.
Tô Kiên
Nguồn tin: https://vnexpress.net/vi-sao-mien-trung-can-build-back-better-ngay-luc-nay-4990296.html
