Năm 1946, Phạm Quang Lễ – một kỹ sư cơ khí trẻ tuổi từng làm việc ở các hãng công nghiệp quốc phòng châu Âu – có thể đã chọn một con đường khác: tiếp tục nghiên cứu trong các phòng thí nghiệm hiện đại, hưởng thụ một đời sống ổn định nơi xứ người.
Thế nhưng, khi Chủ tịch Hồ Chí Minh kêu gọi trí thức yêu nước trở về, ông đã quyết định bỏ lại tất cả để đi theo cách mạng.
Trở về Việt Bắc, chàng trai ấy khoác lên mình cái tên mới – Trần Đại Nghĩa – và nhận một nhiệm vụ mà nhiều người coi là bất khả: trong điều kiện rừng núi thiếu thốn, phải tìm cách chế tạo vũ khí chống tăng cho bộ đội đang đối đầu với xe thiết giáp của Pháp.
Giáo sư, viện sĩ Trần Đại Nghĩa. Ảnh tư liệu
Theo báo Quân đội Nhân dân, chỉ ít lâu sau khi về nước, ông đã cùng Chủ tịch Hồ Chí Minh bàn chuyện thành lập Cục Quân giới. Và từ đó, câu chuyện bazooka “Made by Vietnam” bắt đầu – một câu chuyện không chỉ về một loại súng, mà còn về bản lĩnh của một dân tộc dám biến trí tuệ thành vũ khí trong lúc gian khó nhất.
Trở về chiến khu, vị kỹ sư trẻ bước vào xưởng quân giới dựng tạm ở Giang Tiên, Thái Nguyên. Ở đó không còn những phòng thí nghiệm sáng bóng, mà chỉ có búa, đe, vài máy cơ khí cũ, quạt lò quay tay và những người thợ thủ công.
Trong khi quân Pháp đưa tăng thiết giáp vào chiến trường, bộ đội ta mới chỉ có súng trường và bom ba càng. Trần Đại Nghĩa hiểu rằng, nếu không tìm ra vũ khí chống tăng, xương máu của những chiến sĩ cảm tử sẽ còn đổ nhiều.
Cơ sở để bắt đầu chỉ vỏn vẹn một khẩu bazooka Mỹ và hai quả đạn dự trữ mà Thứ trưởng Bộ Quốc phòng Tạ Quang Bửu mang về. Theo báo Tuổi Trẻ, đây là “tài liệu tham khảo” duy nhất được trao cho Trần Đại Nghĩa để nghiên cứu.
Chừng ấy quá ít ỏi, nhưng đủ để khơi dậy quyết tâm. Ông và cộng sự nghiên cứu kỹ từng bộ phận, nắm vững nguyên lý hoạt động, rồi tìm cách chế tạo lại theo điều kiện và vật liệu có sẵn trong nước.
Thép hợp kim chuẩn không có, họ tận dụng sắt vụn. Thuốc nổ công nghiệp khan hiếm, họ thử nghiệm pha chế từ nguồn trong nước. Từ hai quả đạn mẫu, họ phải tạo ra một dây chuyền sản xuất mới – điều chưa từng có trong tiền lệ.
Hơn 4 tháng trời, xưởng Giang Tiên là nơi vang tiếng búa gõ suốt đêm. Đạn bazooka thử nghiệm ban đầu phát nổ nhưng chưa xuyên được thép. Họ lại tính toán lại góc lõm, chỉnh thuốc nổ, gia công lại ống phóng.
Thất bại lặp đi lặp lại, nhưng không ai bỏ cuộc. Nhiều đêm trắng nối tiếp, cuối cùng, những quả đạn bazooka “Made by Vietnam” đầu tiên đã ra đời. Đó không phải bản sao chép đơn thuần, mà là một sáng tạo đúng nghĩa, được Việt Nam hóa để phù hợp với nguồn lực trong nước.
Khi sản phẩm vừa định hình, chiến sự đã gõ cửa. Đầu tháng 3-1947, tin báo quân Pháp sắp mở cuộc càn lớn vào Hà Đông, xe tăng dẫn đầu đội hình. Đêm 2-3, Nha nghiên cứu kỹ thuật kịp chuyển số đạn mới chế tạo từ Tuyên Quang về, chỉ đếm trên đầu ngón tay.
Một tiểu đội bazooka được huấn luyện cấp tốc ngay trong đêm: từ thao tác nạp đạn, ngắm bắn cho tới cách di chuyển với khẩu súng cồng kềnh. Tất cả đều hiểu rằng sáng hôm sau sẽ là thử thách thật sự – không chỉ cho người lính, mà cho cả công trình nghiên cứu mấy tháng trời.
Theo báo Nhân Dân, sáng 3-3-1947, tại Chúc Sơn – chùa Trầm (Hà Đông cũ), 3 khẩu bazooka Việt Nam xuất trận lần đầu. Khi đội hình xe tăng Pháp vừa tiến vào, những quả đạn bazooka đầu tiên đã rít lên, bắn cháy hai chiếc đi đầu.
Toàn bộ đội hình địch chững lại. Quân Pháp choáng váng vì không hiểu Việt Minh lấy đâu ra vũ khí chống tăng hiện đại. Với chỉ mười quả đạn, bộ đội Trung đoàn Thủ đô đã đánh dấu mốc son: lần đầu tiên, vũ khí chống tăng “Made by Vietnam” chứng minh sức mạnh ngay trên chiến trường.
Chiến thắng chùa Trầm không chỉ là trận đánh cụ thể mà còn là khởi đầu cho một dòng vũ khí. Bazooka Việt Nam nhanh chóng được sản xuất thêm, đưa vào nhiều đơn vị.
Trong Chiến dịch Việt Bắc Thu–Đông 1947, nó góp phần bắn chìm tàu chiến Pháp trên sông Lô, khiến đối phương khiếp đảm. Từ một sản phẩm thử nghiệm, bazooka trở thành vũ khí thực sự, góp phần thu hẹp khoảng cách giữa bộ đội ta và quân địch cơ giới.
Bazooka Việt Nam không chỉ là một khẩu súng chống tăng. Nó là minh chứng rằng trí tuệ và sự sáng tạo có thể biến điều bất khả thành hiện thực. Từ hai quả đạn mẫu, từ những đêm trắng trong rừng Giang Tiên, Trần Đại Nghĩa và đồng sự đã để lại một di sản: truyền thống tự lực nghiên cứu, chế tạo vũ khí.
Không dừng lại ở bazooka, Trần Đại Nghĩa cùng cộng sự tiếp tục thiết kế, chế tạo nhiều loại vũ khí khác cho kháng chiến. Theo báo Quân đội Nhân dân, từ súng không giật SKZ, mìn lõm, súng cối, lựu đạn, đến pháo cao xạ cải tiến… tất cả đều ra đời trong điều kiện thiếu thốn nhưng lại đáp ứng đúng nhu cầu của chiến trường.
Giáo sư, viện sĩ Trần Đại Nghĩa (thứ 3 từ phải sang) xem sản phẩm do Quân giới sản xuất thời chống Mỹ. Ảnh tư liệu
Những sáng chế ấy đã giúp bộ đội chủ lực có thêm công cụ để đối đầu với quân Pháp và sau này là quân Mỹ. Mỗi sản phẩm mới lại củng cố thêm niềm tin rằng, người Việt Nam hoàn toàn có thể tự nghiên cứu và chế tạo vũ khí hiện đại, không chỉ dựa vào viện trợ từ bên ngoài.
Thành tựu của ông vì thế không chỉ là những phát minh cụ thể, mà còn là tinh thần mở đường cho cả một nền công nghiệp quốc phòng “Made by Vietnam”.
Tinh thần ấy tiếp nối trong suốt hai cuộc kháng chiến và vẫn còn giá trị cho công cuộc xây dựng công nghiệp quốc phòng hiện đại ngày nay. Hơn 7 thập kỷ trôi qua, phát súng chùa Trầm vẫn nhắc nhở rằng “Made by Vietnam” là bản lĩnh, là niềm tin, và là sức mạnh của một dân tộc dám sáng tạo trong gian khó.
Nguồn tin: https://genk.vn/manh-moi-tu-khau-bazooka-2-qua-dan-va-ky-tich-vu-khi-made-by-vietnam-ban-chay-xe-tang-phap-20250826112309587.chn
