Tiến sĩ triết học phản biện về ‘chung cuộc lịch sử’

Trong buổi tọa đàm ra mắt sách Lịch sử đã đến hồi chung cuộc? hôm 21/1 ở TP HCM, tác giả Nguyễn Hữu Liêm phản biện khẳng định của triết gia người Pháp Alexandre Kojève và nhà kinh tế chính trị người Mỹ Francis Fukuyama.

Cụ thể, triết gia người Pháp Alexandre Kojève (1902-1968) khuấy động giới triết học khi cho rằng lịch sử đã đến hồi chung cuộc vào năm 1930. Tiếp đó, nhà kinh tế chính trị người Mỹ Francis Fukuyama đưa ra quan điểm tương tự trong tác phẩm The End of History and the Last Man (Sự cáo chung của lịch sử và con người cuối cùng). Quan niệm của hai nhà tư tưởng trên thu hút sự quan tâm của giới học thuật, đồng thời dấy lên nhiều cuộc tranh luận về triết học cho đến nay.

Theo tiến sĩ Hữu Liêm, lịch sử loài người trải qua nhiều hình thái kinh tế – xã hội, như công xã nguyên thủy, chiếm hữu nô lệ và phong kiến. Với một số nhà triết học, tiến trình lịch sử này sẽ đi đến điểm kết thúc ở một thời điểm nào đó, khi đạt được hình thái tốt nhất.

Tác giả nói Kojève và Fukuyama đều dựa trên quan niệm của triết gia người Đức Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770-1831): Khi nền dân chủ tự do và chủ nghĩa tư bản thị trường – tự do bắt đầu xác lập được vị thế trên thế giới cuối thế kỷ 20, lịch sử sẽ đi đến chỗ hoàn tất của nó.

Tuy nhiên, ông Hữu Liêm cho biết Hegel chưa bao giờ sử dụng thuật ngữ “chung cuộc lịch sử”, mà triết gia chứng minh sự tiến bộ trong ý thức của nhân loại về “tự do” là động cơ và mục đích của lịch sử. Vì vậy, cuộc tranh cãi về “chung cuộc lịch sử” là sự nhầm lẫn trong triết học.

“Lối diễn tả của Kojève và Fukuyama là một phiên giải rất lý thú và hào hứng, tạo ra được một cuộc tranh luận, nhưng đó là một sai lầm rất cơ bản. Thời đại này, ý thức không còn duy Tây Âu nữa mà là ý thức về vũ trụ và hành tinh. Lịch sử sẽ không bao giờ chấm dứt, năng lực tinh thần đó sẽ hiện thân ở một mức độ mới”, tác giả nói trong buổi tọa đàm.

Lịch sử đã đến hồi chung cuộc? xuất phát từ luận án tiến sĩ của tác giả vào năm 2015. Trong đó, ông nỗ lực làm sáng tỏ nội hàm của khái niệm này, đồng thời tập trung làm rõ hai khía cạnh: Kojève đã sử dụng phép biện chứng của Hegel như thế nào trong cách hiểu của ông về khái niệm này? Vì sao Fukuyama nối tiếp cách diễn giải của Kojève về Hegel, nhằm tuyên bố về thắng lợi của phương Tây ở cuối thế kỷ 20?

Tác giả chia tác phẩm thành năm phần. Phần đầu khảo sát và đào sâu các văn bản quan trọng của Hegel, nhằm diễn giải khái niệm “chung cuộc lịch sử”. Ở phần hai, Nguyễn Hữu Liêm làm rõ sai lệch về vấn đề cốt yếu của tác phẩm. Sau đó, tiến sĩ phân tích cuộc tranh luận triết học “chung cuộc lịch sử” trong sách chính trị của Fukuyama, bằng cách diễn giải quan điểm của Hegel qua góc nhìn Kojève.

Tác giả cũng mô tả cách hiểu của mình với luận điểm về lịch sử do Hegel trình bày, cùng sự tiến bộ và tất định luận lịch sử dưới góc nhìn của các định đề của Kojève và Fukuyama. Cuối cùng, Nguyễn Hữu Liêm khái quát các phương diện thần học trong triết học Hegel.

“Lịch sử này thấm đẫm tinh thần cộng đồng và đặt nền tảng dựa trên tính toàn vẹn của mỗi cá nhân. Với tầm nhìn đó, có thể thấy lịch sử vẫn chưa dừng lại, đúng hơn nó đang đi vào một thời đại mới với sự chuyển đổi thật sự diễn ra trong ý thức cho toàn thể nhân loại. Đúng với siêu hình học Hegel, Tiến trình này chính là mục đích luận đúng thật của lịch sử”, Nguyễn Hữu Liêm nhận định.

Ngoài việc đưa ra nghiên cứu phê phán về cách Kojève và Fukuyama tái định hình ý niệm chủ đạo trong triết học lịch sử của Hegel, Nguyễn Hữu Liêm cho rằng đây là “sai lầm vĩ đại của những con người vĩ đại”. “Thất bại ấy là đáng ghi nhận: Vì nó vừa hoành tráng, lại vừa ý nhị khi dày công làm cho triết học lịch sử độc đáo, sâu sắc và đầy cảm hứng của Hegel trở nên hệ trọng đối với diễn tiến của các sự kiện trong hiện tại”, tác giả viết.

Nguyễn Hữu Liêm, 69 tuổi, tốt nghiệp tiến sĩ ngành Luật và Triết học tại Mỹ. Tác giả từng giảng dạy tại Khoa Triết của San Jose City College trong 24 năm, đồng thời là nguyên chủ nhiệm Tập san Triết xuất bản ở Mỹ vào thập niên 1990. Một số cuốn sách về triết học của Nguyễn Hữu Liêm gồm: Dân chủ Pháp trị (1991), Tự do và Đạo lý (1996), Sử tính và Ý thức (2018), Thời tính, Hữu thể, Ý chí (2018), Cám dỗ Việt Nam (2018), Phác thảo một Triết học cho Lịch sử Thế giới (2019).

Ngạn Bình