Sự kiện UNESCO chính thức ghi danh nghề làm tranh dân gian Đông Hồ vào danh sách Di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp (tháng 12/2025) là một tin vui lớn. Tuy nhiên, nếu nhìn lại lịch sử điện ảnh nước nhà, chúng ta sẽ thấy dòng tranh 500 năm tuổi này – cùng với tranh Hàng Trống từ lâu đã không chỉ nằm yên trên giấy dó. Chúng đã từng có một đời sống rực rỡ, trở thành những “nhân vật chính” đầy sức sống trong dòng chảy hoạt hình Việt Nam.
Trong bối cảnh chúng ta đang đi tìm “tính bản địa” cho công nghiệp văn hóa, những bài học từ quá khứ lại trở nên thời sự hơn bao giờ hết.
Cuộc tìm về căn tính: Từ quá khứ đến dự án “Hoàng Thị Thế”
Gần đây, dự án phim hoạt hình tài liệu “Hoàng Thị Thế: Fate and Destiny” đã gây chú ý khi lựa chọn phong cách tranh lụa Đông Dương. Đây là một quyết định nghệ thuật đầy ẩn dụ: Lụa là cốt cách phương Đông, nhưng kỹ thuật lại chịu ảnh hưởng phương Tây – phản chiếu chính xác số phận thăng trầm của nhân vật Hoàng Thị Thế.
TRAILER HOÀNG THỊ THẾ: FATE AND DESTINY
Tư duy quay về nguồn cội này thực chất là sự tiếp nối. Ngay từ thời chiến, các họa sĩ của Xí nghiệp Phim Hoạt hình Việt Nam đã từ chối sao chép nét vẽ quốc tế để tìm câu trả lời từ chính Tranh Đông Hồ và Hàng Trống.
Khi “Cái khó ló cái khôn”
Giai đoạn chiến tranh thiếu thốn trăm bề, để đảm bảo tiến độ và tiết kiệm, các nhà làm phim đã tối giản bối cảnh, tận dụng kỹ thuật cắt giấy. Nhưng chính sự lựa chọn này đã tạo ra sự đồng điệu kỳ lạ giữa kỹ thuật và nội dung.
Khi kể những câu chuyện như Thánh Gióng hay Thạch Sanh, không gì chuyển tải “hồn cốt” dân tộc hiệu quả hơn ngôn ngữ mỹ thuật dân gian.
- Chuyện ông Gióng (1970): Một kiệt tác của đạo diễn Ngô Mạnh Lân.
- Thạch Sanh (1973): Phim hoạt hình cắt giấy dài nhất lịch sử (45 phút).
Các nghệ sĩ thời ấy đã định nghĩa lại từ “HOẠT HÌNH” theo đúng nghĩa đen: Tự tay lắp ráp từng “Hình” (khối/ảnh) thủ công để tạo ra sự “Hoạt” (sống động). Đó không chỉ là tiết kiệm, mà là sự thăng hoa của sáng tạo trên nền tảng vật liệu sẵn có.
Hoạt hình thời bình: Khi di sản bước vào màn ảnh nhỏ
Sau năm 1975, khi đất nước hòa bình và điều kiện sản xuất được nâng cao, tư duy khai thác mỹ thuật dân gian không còn dừng ở sự tối giản mà trở nên điêu luyện và tinh tế hơn. Các họa sĩ đã đưa tranh dân gian lên một tầm cao mới, biến chúng thành chất liệu điện ảnh thực thụ.
Đầu tiên phải kể đến sự uyển chuyển của Tranh Hàng Trống. Với kỹ thuật “vờn màu” (nửa in nửa vẽ) độc đáo, tranh Hàng Trống vốn dĩ đã có khả năng tạo chiều sâu 3D trên mặt phẳng 2D. Tác phẩm “Mặt nạ” (1987) là minh chứng rõ nhất cho sự thành công này. Bộ phim đã sử dụng kỹ thuật kết hợp giữa cắt giấy và vẽ tay để khiến các hình ảnh như cô Tố Nữ hay cá chép bước ra khỏi tranh một cách sống động, rực rỡ sắc màu và nhịp nhàng.
Tuy nhiên, Tranh Đông Hồ lại đặt ra một thách thức khác. Khác với vẻ mềm mại của Hàng Trống, Đông Hồ với nét vẽ khắc gỗ tĩnh và mộc mạc là một bài toán khó để diễn hoạt. Mặc dù vậy, đạo diễn Phạm Ngọc Tuấn đã giải mã thành công qua “Chú gà đất” (2005). Dù sử dụng công nghệ cắt giấy vi tính hiện đại, bộ phim vẫn giữ trọn vẹn cái hồn của màu điệp, màu son và nền giấy dó thô mộc, tái hiện thành công không gian văn hóa Bắc Bộ và khẳng định sức sống bền bỉ của dòng tranh này trên màn ảnh.
Di sản là “lá chắn” trước làn sóng AI
Chúng ta đang sống trong thời đại mà Trí tuệ Nhân tạo (AI) có thể sao chép tranh vẽ trong tích tắc. Điều này đặt ra một nghịch lý: Nghệ sĩ ngại đầu tư chất xám vì sợ tác phẩm bị AI “học” mất (feed dữ liệu).
Tuy nhiên, nhìn lại cách cha ông ta đưa Đông Hồ vào hoạt hình, ta thấy một hướng đi chiến lược: Biến di sản thành “bộ gen” độc quyền.
AI có thể mô phỏng nét vẽ, nhưng khó có thể sao chép được “linh hồn” và chiều sâu văn hóa của những tác phẩm được nhào nặn từ cốt cách dân tộc. Sử dụng chất liệu di sản chính là cách tạo ra rào cản kỹ thuật và cảm xúc, giúp tác phẩm Việt Nam đứng vững trước sự đồng hóa của công nghệ toàn cầu.
Để di sản “sống” chứ không chỉ được “bảo tồn” trong lồng kính, cần sự dũng cảm của nghệ sĩ và hành lang pháp lý bảo vệ họ khỏi vòng lặp “sáng tạo – bị AI sao chép”.
Mời bạn đọc truy cập bài viết gốc từ: The Momentous Life
*Bài viết sử dụng thông tin được tổng hợp bởi ekip dự án phim tài liệu hoạt hình Hoàng Thị Thế: Fate and Destiny (một đơn vị làm phim hoạt hình thuần Việt rất tâm huyết, quý độc giả có thể ủng hộ dự án đang trong giai đoạn nghiên cứu phát triển nội dung và gọi vốn sản xuất tại fanpage HERstory: Thế à.
